Яна сёння — адзіны чалавек на планеце, хто жыў у нясвіжскім замку Радзівілаў

У Італіі такіх, як яна, называюць “Alba lupa” — “Белая ваўчыца”. Згодна з легендай, менавіта белая ваўчыца, што выкарміла заснавальнікаў Рыма — Ромула і Рэма, з’яўляецца прамаці рымскай арыстакратыі. Ад якой, між іншым, выводзілі свае карані і Радзівілы. “Alba lupa” азначае прыналежнасць да найвышэйшай арыстакратыі, самы яе пік, вершаліну, блакітную кроў і белую косць. Лічаныя ў свеце жанчыны маюць гонар так называцца. І сярод іх, бясспрэчна, яна — Эльжбета Марыя Габрыэла Одры Дарота Радзівіл, якой 21 кастрычніка 2017 года спаўняецца сто гадоў!

Не адно дзесяцігоддзе княгіня Эльжбета носіць іншае прозвішча — Тамашэўская, але ж яна ўсё роўна — Радзівіл. Яна безумоўная  “Alba lupa” — арыстакратка, як мінімум, у сямнаццатым (!) пакаленні, адзіная дачка шаснаццатага нясвіжскага ардыната князя Альбрэхта Антонія Вільгельма Радзівіла. І хоць амаль ва ўсіх крыні-цах і даведніках пазначана, што дзень яе нараджэння — 21 лістапада, аднак нарадзілася княгіня менавіта 21 кастрычніка, і ўсе ў сям’і гэта добра ведаюць. Такая памылка ў дакументах з’явілася, дзякуючы бацьку, які ад хвалявання і радасці, што нарадзілася дачка, пераблытаў месяцы і запісаў яе ў метрыцы крыху пазней. Пры хрысцінах Эльжбеце далі ажно пяць імёнаў, але ў пашпарце значыцца толькі два — Эльжбета Марыя. Сваім дзецям яна таксама давала потым толькі па два імені.

Як бы не хацелася ўжываць штампы, але, узгадваючы княгіню, так і просіцца: яна — жывая гісторыя, яе жыццё — цэлая эпоха. Толькі ўдумайцеся: пані Эльжбета нарадзілася ў год, калі адбылася Кастрычніцкая рэвалюцыя! Столькі падзей здарылася за прайшоўшае стагоддзе, і большасць з нас вывучае іх толькі па кніжках, а яна ж была іх сведкай, а некаторых — і ўдзельніцай. Хто ведае, як бы склаўся яе лёс, лёс яе родных, каб не тая рэвалюцыя. Бацька Эльжбеты ў 1917 годзе вымушаны быў адправіць цяжарную жонку ў Лондан, каб тая змагла спакойна нарадзіць іх першынца, бо, мусіць, прадчуваў ужо, што зусім не яго знакаміты продак, а іншы Сіротка хутка будзе наводзіць парадкі ў іх нясвіжскім доме-замку. Маці Эльжбеты — Дораці Паркер Дзікан — так больш ніколі і не вернецца ў Нясвіж, у 1921 годзе бацькі скасуюць шлюб, а дзяўчынка будзе праводзіць у Нясвіжы толькі свае канікулы. Апошні раз яна наведае горад, калі ў 1935 годзе ва ўзросце пяцідзесяці гадоў памрэ бацька, які, дарэчы, пахаваны ў крыпце касцёла Божага Цела. І гэта будзе апошняе пахаванне ў крыпце перад працяглым — ажно да 8 чэрвеня 2000 года! — перапынкам, калі ў Нясвіж прывязуць прах Антонія Мікалая Радзівіла. Крыху меншы па часе перапынак будзе  ў жыцці княгіні Эльжбеты, якая наведае Нясвіж толькі ў 1993 годзе, калі ўжо Савецкі Саюз перастане існаваць. Якімі ж часавымі адрэзкамі мы вымяраем падчас сваё жыццё?!.

Тады, у 1993 годзе, яна прыязджала ў Нясвіж разам з другім мужам, 90-гадовым Янам Тамашэўскім, што да вайны быў паслом Польшчы ў Партугаліі. Дарэчы, у Партугаліі яны пазней правялі не адзін шчаслівы год, а ў 1993-м жылі ў прэстыжным раёне заходняга Лондана. Першы ж муж пані Эльжбеты — Вітольд Тадэуш Чартарыйскі — загінуў у маі 1945 года, за некалькі дзён да заканчэння вайны. Іх сын Альбрэхт або Аба Чартарыйскі, названы ў гонар знакамітага дзеда, зараз ужо пенсіянер. Калі ён прыязджаў у Беларусь, то вельмі засмучаўся, што яшчэ б мог працаваць, але ў Францыі, калі пенсіянер працуе, ён павінен плаціць вялікія падаткі.

У 1993 годзе Эльжбета Радзівіл, між іншым, наведала і гістарычны архіў у Мінску, дзе некалькі гадзін запар падпісвала фотаздымкі з выявамі сваіх родных і блізкіх. Фотаздымкаў была не адна сотня, і раптам сярод іх яна ўбачыла адзін рэдкі, якога не было ў сямейным архіве пані Эльжбеты: на ім яе тата і мама былі разам. Жанчына папрасіла падарыць ёй гэты здымак, у чым ёй адмовілі, патлумачыўшы, што гэта “собственность белорусского государства”. На што княгіня з гонарам адказала: “Это собственность нашей семьи, и мы еще живы”. Ёй чамусьці не прапанавалі нават ксеракопіі таго фотаздымка.

Пройдзе не адзін год, і на фоне таго прыкрага здарэння падчас чарговага візіту княгіні ў Нясвіж, у адрозненне ад сваіх мінскіх калег, у аналагічнай сітуацыі вельмі годна павядзе сябе былы дырэктар музея-запаведніка “Нясвіж” Валерый Антонавіч Сталярчук. Калі пані Эльжбета падчас наведвання Ратушы па-просіць адну кафлю з гербам Ра-дзівілаў, ён, — трэба аддаць яму належнае! —  як сапраўдны чалавек, мужчына і кіраўнік, тут жа загадае падрыхтаваць і падарыць пані Эльжбеце тое, што яна папрасіла. Бо добра разумеў, хто перад ім, і што гэта кафля для знакамітай госці значыць. Не менш дастойна крыху пазней сустрэне княгіню ў касцёле і ксёндз Пётр, які простымі словамі, без лішняга пафасу, цёпла падзякуе пані Эльжбеце за горад, за гісторыю, за замак, за тое, што мы маем, і чаго б ніколі ў нас не было, каб не Радзівілы. І з яго словамі нельга не пагадзіцца. Годныя ўчынкі годных людзей хоць на нейкі момант дазволілі княгіні забыцца і пра даўняе здарэнне ў архіве, і пра тое, як кухонная работніца санаторыя ў тым жа 1993-м не пусціла яе ў адно з памяшканняў замка. Тады кухарка, а не яна, дачка перад-апошняга нясвіжскага ардыната, адчувала сябе сапраўднай гаспадыняй у замку, — як літаральнае ўвасабленне ленінскага “кожная кухарка павінна ўмець кіраваць дзяржавай…”  Яшчэ адна іронія лёсу.

Падчас першага наведвання замка ў яго паслясанаторную эпоху яна не захацела ісці туды, куды яе збіраліся весці, і дзе ўсё было падрыхтавана. Яна накіравалася туды, куды хацелася ёй, і ўсе рушылі ўслед, не асмеліўшыся запярэчыць, стараючыся занатаваць кожнае слова, ёю сказанае. А як жа! Яна сёння — адзіны чалавек на гэтай планеце, хто жыў у замку Радзівілаў. Вось тут яны з конюхам курылі, вось сюды кухар прыносіў смачныя піражкі, вось тут жыла яе настаўніца… Неяк бачыла ў інтэрнэце групавы здымак — чалавек сорак на ганку замка. Пані Эльжбета пазнала і падпісала кожнага на тым здымку. У яе добрая памяць. І ўзрост тут ні пры чым. Яна носіць шмат таямніц у сабе. Эх, каб пані Эльжбета хоць крышку расказала таго, што ведае! Але яна больш маўчыць і вельмі дазіравана нешта час ад часу адкрывае нам. Можа, мы паводзім сябе неяк не так?.. Можа, трэба па-іншаму?.. Пакуль яна яшчэ жыве і можа нешта нам сказаць.

Што тычыцца маіх асабістых уражанняў, то я падчас наведванняў Эльжбетай Радзівіл Нясвіжа не магу адарваць вачэй ад яе твару. На ім заўсёды — цэлы спектр розных пачуццяў і эмоцый адначасова: тут і гонар, і памяць, і годнасць, і крыўда, і жаль, і шкадаванне, і неверагодная цярплі-васць там, дзе хочацца крыкам крычаць, і часам пагарда, і нават нейкая грэблівасць і агіда, — такія напластаванні ўсяго, што і не апішаш. Гэта трэба бачыць. Яно і не дзіўна: усвядоміць і прыняць той факт, што тое, што твае продкі больш за чатыры стагоддзі множылі, потым нехта ўмомант назаўсёды адабраў, мякка кажучы, цяжка. А яна ж добра памятае той час, калі ў яе сям’і было дзясяткі тысяч гектараў зямлі, была гаспадарка, маёнткі, магчымасці, будучыня… Давайце будзем шчырымі самі з сабою: адбяры сёння ў нас нашу, у параўнанні з Радзівіламі — гамеапатычную, маёмасць, ці хопіць таго самага хрысціянскага пачатку дараваць сваім крыўдзіцелям?! Сумняваюся…

Неверагодна ўражвае яе высакароднасць. Яна — ва ўсім, у вялікім і ў дробязях. Нават маштаб і напрамак думак у яе зусім іншы. Калі ў княгіні спыталі, аб чым з пакінутага ў замку яна больш за ўсё шкадуе, тая, не задумваючыся, адказала: што не забрала з сабою партрэт бацькі, які вісеў на сцяне ў яе пакоі. Не аб золаце-дыяментах-калекцыях, а аб звычайным партрэце бацькі! Падчас наведвання санаторыя яна не прасіла адчыніць тыя пакоі, дзе некалі жыла, бо там знаходзіліся адпачываючыя. Амаль шэсцьдзясят гадоў не была Дома, — і не асмелілася патрывожыць спакой чужых для яе людзей. Выхаванне. Парода. Як хочаце гэта назавіце. Але яно альбо ёсць, альбо яго няма. “Alba lupa”, што ні кажы.

У 2009 годзе перад ад’ездам у Варшаву, дзе зараз жыве пані Эльжбета, яна наведала Ружаны і Косава. Шмат фатаграфавалася побач з Ружанскім замкам. На фоне замка ў Косаве фатаграфавацца адмовілася. На нямое пытанне суправаджаючага яе патлумачыла: “З Сапегамі мы радня, а з Пуслоўскімі — толькі сябры. Навошта мне фатаграфавацца побач з іх замкам?..” Ці не нагадала вам гэта хай сабе і анекдот, у якім — уся сутнасць паняцця “сапраўдны англійскі лорд”? Англічанін, што трапіў на бязлюдны востраў, пабудаваў там дзве будыніны, а потым, праз шмат гадоў, патлумачыў знайшоўшым яго маракам: “Гэта — клуб, які я наведваю, а гэта — клуб, які я ігнарую”. Зараз ён здаецца мне ўжо зусім не смешным.

Сваіх дзяцей, унукаў і праўнукаў пані Эльжбета выхавала і працягвае выхоўваць у павазе і любові да сваіх продкаў, да Нясві-жа, да Беларусі, — гэта, дарэчы, таксама якасць Асобы. Кожны Радзівіл павінен пабываць у Нясвіжы — так заведзена ў сям’і. “Любовь к родному пепелищу, любовь к отеческим гробам” — для Радзі-вілаў гэта не пустыя словы.

…14 студзеня 1918 года, калі маленькую Эльжбетку хрысцілі ў Лондане, бацька павесіў ёй на шыю медальён з выявай Божай Маці. Гэты медальён заўсёды з ёю, як з ёю і Божая Маці, што аберагае яе вось ужо цэлы век. Хай аберагае і надалей, каб усё ж спраўдзілася мара княгіні адзначыць сваё стагоддзе ў Нясвіжы і патрапіць-такі, хай нават сабе і ў якасці гледача, на паляванне на кабана.

Sto lat, sto lat, niech zyje, zyje nam… Jeszcze raz, jeszcze raz, niech zyje, zyje nam, шаноўная пані Эльжбета!

Ірына ЦІХОНКА, г. Нясвіж